Στο μεγάλο Λιβάδι της Σερίφου υπάρχουν εγκαταλειμμένα τα απομεινάρια των μεταλλείων: στοές,βαγονέτα και κομμάτια της γέφυρας φόρτωσης.
Πρώιμα ελληνικά σοβιέτ ή απλώς μία εξέγερση απελπισμένων;
Ακόμη και για απεργία που υποκινήθηκε από την Αντάντ(1) για να πληγεί η τροφοδοσία του Γερμανικού στρατού μίλησαν κάποιοι.
Πρώιμα ελληνικά σοβιέτ ή απλώς μία εξέγερση απελπισμένων;
Ακόμη και για απεργία που υποκινήθηκε από την Αντάντ(1) για να πληγεί η τροφοδοσία του Γερμανικού στρατού μίλησαν κάποιοι.
Δύσκολες πλέον οι κατηγορηματικές απαντήσεις μιας και γνωρίζουμε μόνο το σκελετό των γεγονότων, κυρίως την αρχή και το τέλος τους. Ο μήνας της απεργίας, που σίγουρα είχε χαρακτηριστικά εξέγερσης του νησιού, καλύπτεται από αντιφατικές πληροφορίες και δημοσιεύσεις. Έτσι ηπραγματικότητα και οι μύθοι θα μπερδεύονται στην προφορική παράδοση που συντηρούν με τις διηγήσεις τους οι γέροντες στα καφενεία της Σερίφου και η απεργία των μεταλλωρύχων θα παραμένει μια άγνωστη και αδικημένη σελίδα του ελληνικού εργατικού κινήματος.
Οι μόνες γραπτές πηγές είναι το ημιτελές βιβλίο του ηγέτη της απεργίας Κ. Σπέρα:"Η απεργία της Σερίφου ήτοι αφήγησις των αιματηρών σκηνών της 21ης Αυγούστου 1916 εις τα μεταλλωρυχεία του Μεγάλου Λειβαδίου της Σερίφου"(*), και τα δημοσιεύματα του τύπου της εποχής που μάζεψε σε μία έκδοση η ΟμοσπονδίαΜεταλλωρύχων, με επιμέλεια του Ν. Σκόνη (**). Συστηματική έρευνα έχει κάνει ο φιλόλογος Λίνος Κόττης, που επιμελήθηκε και προλογίζει την έκδοση του βιβλίου του Σπέρα. Παραμένει και μια σεμνή τελετή μεταξύ "συγγενών και φίλων" στο χώρο της μάχης κάθε Αύγουστο, για να παραξενεύει τους ευτυχείς λουόμενους. Μία ιδιωτική εταιρεία, με το αζημίωτο βέβαια, διοργανώνει περιήγηση στις στοές που καταλήγει σε γειτονικό κόλπο, και αυτά είναι το όλον...
Όμως μια απεργία με νεκρούς, και χωροφύλακες λιθοβολισμένους και πεταγμένουςστη θάλασσα, κεντρίζει το ενδιαφέρον ακόμη και ένα αιώνα μετά.
Η δυναστεία Γρόμαν
H σύγχρονη εκμετάλλευση των πλούσιων μεταλλευμάτων του νησιού έγινε αποδοτική και κερδοφόρα για τον ίδιο, το 1885 από τον Γερμανό μεταλλειολόγο Αιμίλιο Γρόμαν. Φάτσα ο μεταλλειολόγος από αυτές που ευδοκιμούν μέχρι σήμερα στη χώρα μας και καταχωρούνται στον ασαφή κωδικό λαμόγια. Βέβαια απλά ακολούθησε κλασσικούς νόμους της καπιταλιστικής αγοράς και πλούτισε με μηδέν κεφάλαιο με τον εξής απλό τρόπο:
Ίδρυσε μια μικρή εταιρία και τη συνένωσε με τη φαληρισμένη "Σέριφος Σπηλιαζέζα" που είχε ήδη εγκαταστάσεις εξόρυξης στη Σέριφο. Απαλλοτρίωσε γη με μόνο αντάλλαγμα το μεροκάματο στους ιδιοκτήτες και με ένα συμβολικό ποσό προς το ελληνικό κράτος εμπορευόταν τον πλούτο του νησιού. Για την άγονη Σέριφο που ποτέ δεν ήταν νησί ψαράδων ή ναυτικών, ο Γερμανός ήταν μια κάποια λύσις-και όχι μόνο για αυτή. Από τα γύρω νησιά και την Πελοπόννησο έφταναν αναζητώντας δουλειά και το νησί των 2.000 κατοίκων στα τέλη του 19ου αιώνα, έφτασε τις 4.000 το 1910. Ο Γερμανός , που είχε να λέει πως εκτός από δουλειά πρόσφερε και μόρφωση (τα χαλάσματα της Γραμονίου(2) σχολής υπάρχουν ακόμη) και περίθαλψη, ήταν ουσιαστικά ένα είδος διοίκησης.
Για το αν ήταν δουλειά ή δουλεία, ας τα πει καλύτερα ένας παθών. Στην έκδοση της Ο.Μ.Ε. για την απεργία δημοσιεύτηκε η περιγραφή των συνθηκών απ' τον παλαίμαχο μεταλλωρύχο Γ. Λιβάνιο, όπως την άκουσε από παλιότερους.
"Οι συνθήκες για τους μεταλλωρύχους την εποχή εκείνη ήταν βάρβαρες, απάνθρωπες. Δουλεύανε από ήλιο σε ήλιο, με το χάραμα της ημέρας έπρεπε να βρίσκονται στην είσοδο της κάθε στοάς και με τη δύση του ηλίου να σχολάνε. Τον ήλιο τον βλέπανε μόνο κάθε Κυριακή και όλα αυτά για ένα μεροκάματο που έφτανε ίσα - ίσα για να ζουν"
εργάτες στα μεταλλεία Σερίφου το 1906
Επειδή όμως για κάθε κακό υπάρχουν πάντα και χειρότερα, αυτά ήρθαν αργότερα με το Γρόμαν το Β, τον υιό Γεώργιο, που ανέλαβε τις τύχες της εταιρείας το 1906. Εντατικοποίησε την παραγωγή περιορίζοντας ακόμη περισσότερο τα "ακριβά" αλλά ελλιπή μέτρα ασφαλείας-ενώ συνέχισε να αποσπά γη προσθέτοντας στις μεθόδους του μπαμπά και τη βία. Μόνο τη διετία '14-'16 εξήντα εργάτες βρήκαν το θάνατο στις στοές. Ο διάδοχος Γρόμαν έφτιαξε ένα δουλικό "σωματείο", εξαγόραζε τοπικούς παράγοντες, πολιτικούς, αλλά και τη σιωπή των ενοχλητικών φωνών και όταν αυτό δεν ήταν δυνατό χρησιμοποιούσε το στρατόμαγκουροφόρων υποστηρικτών του.
Η δυναστεία του Αιμίλιου Γρόμαν τελειώνει το 1963, όταν ο ομώνυμος εγγονός (αφού πρόσφερε τις υπηρεσίες του στη διάρκεια του πολέμου στα Ες Ες) εγκαταλείπει την Ελλάδα για τη Ν. Αφρική επειδή τα αποθέματα έχουν λιγοστεύσει. Ο Γ. Λιβάνιος περιγράφει(στο ίδιο βιβλίο) :
"Μας χρωστάγανε έξι - επτά μήνες μισθούς και λέγανε πως σύντομα θα μας πληρώσουνε. Μέχρι τελευταία στιγμή δε μας είχαν πει τίποτα. Στις 20 Ιούλη του 1963. Μόλις το μάθαμε 300 άτομα τουλάχιστον κάναμε πορεία, με τη σημαία του συνδικάτου, απ' τη Χώρα μέχρι το Μεγάλο Λιβάδι (3 ώρες δρόμος) στα γραφεία της εταιρίας. Ο διευθυντής που ψάχναμε να μιλήσουμε είχε φύγει με το τελευταίο βαπόρι που φόρτωσε".
Το κεφάλαιο δεν έχει πατρίδα.... (είπε κάποτε ο "ξεπερασμένος")
Η απεργία
Παρόλο που από το Φλεβάρη του '11 οι μεταλλωρύχοι με νόμο έπρεπε να δουλεύουν 8ωρο, αυτοί της Σερίφου συνέχιζαν την ποντικίσια τους ζωή. Όμως οι επαναστατικές ιδέες που ταξίδευαν τότε σε όλη την Ευρώπη ξεσηκώνοντας τους εργάτες, έπιασαν λιμάνι και στη Σέριφο. Καταλύτης για τα γεγονότα που ακολούθησαν ήταν η ίδρυση ταξικού σωματείου ( πρωτοποριακό το καταστατικό του για την εποχή)(3) τον Ιούνιο του 1916, με εμπνευστή και ψυχή του τον Κ.Σπέρα." Με ένα μουλάρι θα γύριζε από καλύβα σε καλύβα και από στοά σε στοά..."(εφημερίδα Φως του Πειραιά 8/'16)
Στις 2 Αυγούστου του'16, μετά από ενέργειες του σωματείου(4) και δημοσιεύματα στον τύπο για τις άθλιες συνθήκες, φτάνει στη Σέριφο ειδικός υπάλληλος του υπουργείου οικονομίας-μηχανικός ονόματι Γεωργιάδης-και αφού διαπιστώνει πως η κατάσταση είναι πραγματικά χάλια τους προτρέπει να συνεχίσουν να εργάζονται σε αναμονή των αποφάσεών του.
Αυτή πρέπει να ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι.
Στις 7 Αυγούστου οι εργάτες αρνούνται να φορτώσουν το πλοίο "Μαννούσι" με προορισμό τη Γλασκώβη, σύμφωνα με την εταιρεία-τη Γερμανία έλεγαν οι εργάτες. (αυτή η διχογνωμία θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για τους θιασώτες της θεωρίας εμπλοκής της Αντάντ)
Αποφασίζουν να σταματήσουν κάθε εργασία σε στοές και έδαφος απαιτώντας 8 ώρες δουλειά, μέτρα ασφαλείας και μεγαλύτερη αμοιβή.
Όμως μια απεργία με νεκρούς, και χωροφύλακες λιθοβολισμένους και πεταγμένουςστη θάλασσα, κεντρίζει το ενδιαφέρον ακόμη και ένα αιώνα μετά.
Η δυναστεία Γρόμαν
H σύγχρονη εκμετάλλευση των πλούσιων μεταλλευμάτων του νησιού έγινε αποδοτική και κερδοφόρα για τον ίδιο, το 1885 από τον Γερμανό μεταλλειολόγο Αιμίλιο Γρόμαν. Φάτσα ο μεταλλειολόγος από αυτές που ευδοκιμούν μέχρι σήμερα στη χώρα μας και καταχωρούνται στον ασαφή κωδικό λαμόγια. Βέβαια απλά ακολούθησε κλασσικούς νόμους της καπιταλιστικής αγοράς και πλούτισε με μηδέν κεφάλαιο με τον εξής απλό τρόπο:
Ίδρυσε μια μικρή εταιρία και τη συνένωσε με τη φαληρισμένη "Σέριφος Σπηλιαζέζα" που είχε ήδη εγκαταστάσεις εξόρυξης στη Σέριφο. Απαλλοτρίωσε γη με μόνο αντάλλαγμα το μεροκάματο στους ιδιοκτήτες και με ένα συμβολικό ποσό προς το ελληνικό κράτος εμπορευόταν τον πλούτο του νησιού. Για την άγονη Σέριφο που ποτέ δεν ήταν νησί ψαράδων ή ναυτικών, ο Γερμανός ήταν μια κάποια λύσις-και όχι μόνο για αυτή. Από τα γύρω νησιά και την Πελοπόννησο έφταναν αναζητώντας δουλειά και το νησί των 2.000 κατοίκων στα τέλη του 19ου αιώνα, έφτασε τις 4.000 το 1910. Ο Γερμανός , που είχε να λέει πως εκτός από δουλειά πρόσφερε και μόρφωση (τα χαλάσματα της Γραμονίου(2) σχολής υπάρχουν ακόμη) και περίθαλψη, ήταν ουσιαστικά ένα είδος διοίκησης.
Για το αν ήταν δουλειά ή δουλεία, ας τα πει καλύτερα ένας παθών. Στην έκδοση της Ο.Μ.Ε. για την απεργία δημοσιεύτηκε η περιγραφή των συνθηκών απ' τον παλαίμαχο μεταλλωρύχο Γ. Λιβάνιο, όπως την άκουσε από παλιότερους.
"Οι συνθήκες για τους μεταλλωρύχους την εποχή εκείνη ήταν βάρβαρες, απάνθρωπες. Δουλεύανε από ήλιο σε ήλιο, με το χάραμα της ημέρας έπρεπε να βρίσκονται στην είσοδο της κάθε στοάς και με τη δύση του ηλίου να σχολάνε. Τον ήλιο τον βλέπανε μόνο κάθε Κυριακή και όλα αυτά για ένα μεροκάματο που έφτανε ίσα - ίσα για να ζουν"
εργάτες στα μεταλλεία Σερίφου το 1906
Επειδή όμως για κάθε κακό υπάρχουν πάντα και χειρότερα, αυτά ήρθαν αργότερα με το Γρόμαν το Β, τον υιό Γεώργιο, που ανέλαβε τις τύχες της εταιρείας το 1906. Εντατικοποίησε την παραγωγή περιορίζοντας ακόμη περισσότερο τα "ακριβά" αλλά ελλιπή μέτρα ασφαλείας-ενώ συνέχισε να αποσπά γη προσθέτοντας στις μεθόδους του μπαμπά και τη βία. Μόνο τη διετία '14-'16 εξήντα εργάτες βρήκαν το θάνατο στις στοές. Ο διάδοχος Γρόμαν έφτιαξε ένα δουλικό "σωματείο", εξαγόραζε τοπικούς παράγοντες, πολιτικούς, αλλά και τη σιωπή των ενοχλητικών φωνών και όταν αυτό δεν ήταν δυνατό χρησιμοποιούσε το στρατόμαγκουροφόρων υποστηρικτών του.
Η δυναστεία του Αιμίλιου Γρόμαν τελειώνει το 1963, όταν ο ομώνυμος εγγονός (αφού πρόσφερε τις υπηρεσίες του στη διάρκεια του πολέμου στα Ες Ες) εγκαταλείπει την Ελλάδα για τη Ν. Αφρική επειδή τα αποθέματα έχουν λιγοστεύσει. Ο Γ. Λιβάνιος περιγράφει(στο ίδιο βιβλίο) :
"Μας χρωστάγανε έξι - επτά μήνες μισθούς και λέγανε πως σύντομα θα μας πληρώσουνε. Μέχρι τελευταία στιγμή δε μας είχαν πει τίποτα. Στις 20 Ιούλη του 1963. Μόλις το μάθαμε 300 άτομα τουλάχιστον κάναμε πορεία, με τη σημαία του συνδικάτου, απ' τη Χώρα μέχρι το Μεγάλο Λιβάδι (3 ώρες δρόμος) στα γραφεία της εταιρίας. Ο διευθυντής που ψάχναμε να μιλήσουμε είχε φύγει με το τελευταίο βαπόρι που φόρτωσε".
Το κεφάλαιο δεν έχει πατρίδα.... (είπε κάποτε ο "ξεπερασμένος")
Η απεργία
Παρόλο που από το Φλεβάρη του '11 οι μεταλλωρύχοι με νόμο έπρεπε να δουλεύουν 8ωρο, αυτοί της Σερίφου συνέχιζαν την ποντικίσια τους ζωή. Όμως οι επαναστατικές ιδέες που ταξίδευαν τότε σε όλη την Ευρώπη ξεσηκώνοντας τους εργάτες, έπιασαν λιμάνι και στη Σέριφο. Καταλύτης για τα γεγονότα που ακολούθησαν ήταν η ίδρυση ταξικού σωματείου ( πρωτοποριακό το καταστατικό του για την εποχή)(3) τον Ιούνιο του 1916, με εμπνευστή και ψυχή του τον Κ.Σπέρα." Με ένα μουλάρι θα γύριζε από καλύβα σε καλύβα και από στοά σε στοά..."(εφημερίδα Φως του Πειραιά 8/'16)
Στις 2 Αυγούστου του'16, μετά από ενέργειες του σωματείου(4) και δημοσιεύματα στον τύπο για τις άθλιες συνθήκες, φτάνει στη Σέριφο ειδικός υπάλληλος του υπουργείου οικονομίας-μηχανικός ονόματι Γεωργιάδης-και αφού διαπιστώνει πως η κατάσταση είναι πραγματικά χάλια τους προτρέπει να συνεχίσουν να εργάζονται σε αναμονή των αποφάσεών του.
Αυτή πρέπει να ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι.
Στις 7 Αυγούστου οι εργάτες αρνούνται να φορτώσουν το πλοίο "Μαννούσι" με προορισμό τη Γλασκώβη, σύμφωνα με την εταιρεία-τη Γερμανία έλεγαν οι εργάτες. (αυτή η διχογνωμία θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για τους θιασώτες της θεωρίας εμπλοκής της Αντάντ)
Αποφασίζουν να σταματήσουν κάθε εργασία σε στοές και έδαφος απαιτώντας 8 ώρες δουλειά, μέτρα ασφαλείας και μεγαλύτερη αμοιβή.
Η εταιρεία το μόνο που δέχεται να συζητήσει είναι 8 ώρες στις στοές και τις υπόλοιπες στο έδαφος , ενώ με κάποιους από τους πιστούς στους Γρόμαν υπαλλήλους των γραφείων προσπαθεί , χωρίς επιτυχία, να συνεχίσει την παραγωγή. Τότε ο διευθυντής της Π. Βάσσος σε συνεργασία με τον πρόεδρο της κοινότητας και τον τοπικό ανθυπασπιστή χωροφυλακής έστειλαν τηλεγράφημα στο υπουργείο εσωτερικών, γράφοντας για στάση των εργατών και πυρπόληση της αποθήκης. Αξίζει να σημειωθεί πως ο τότε Ειρηνοδίκης Σερίφου Δ. Κοντός αρνήθηκε να το υπογράψει.
Το τηλεγράφημα αυτό πάντως είναι η αφορμή να φτάσει στο νησί απόσπασμα τριάντα χωροφυλάκων από την Κέα με την εντολή να εξασφαλίσει, με κάθε τρόπο, τη φόρτωση και τον απόπλου του πλοίου.
Ό,τι έχει απομείνει σήμερα από τη γέφυρα φόρτωσης-θέατρο των συγκρούσεων
Επικεφαλής ο υπομοίραρχος Χρυσάνθου (ημιπαράφρων χαρακτηρίστηκε απο τον Σπέρα). Το πρωί της 21ηςΑυγούστου ζήτησε συνάντηση με τη διοίκηση του σωματείου, με πρόσχημα τη συζήτηση μαζί τους, αλλά ο σκοπός του ήταν να τους φυλακίσει στο σταθμό χωροφυλακής πιστεύοντας πως έτσι όλα θα γίνουν ευκολότερα. Αφού διαβεβαίωσε τον Ειρηνοδίκη ότι το πολύ θα έριχναν πυροβολισμούς στον αέρα για εκφοβισμό, κατευθύνθηκε με όλη τη δύναμη στο λιμάνι του Μεγάλου Λιβαδιού. Έδωσε 5 λεπτά προθεσμία στους συγκεντρωμένους να διαλυθούν και να φορτώσουν το πλοίο αλλά πριν καλά καλά περάσει το 5λεπτο, πυροβολεί, εν ονόματι του νόμου και του Βασιλέως όπως κραύγασε,και σκοτώνει το Θεμιστοκλή Κουζούπη.Διατάζει και τους χωροφύλακες να πυροβολήσουν αλλά οι πάνω από πεντακόσιοι συγκεντρωμένοι θα αντιδράσουν με πέτρες αναγκάζοντάς τους να υποχωρήσουν άτακτα για να βρουν καταφύγιο στις στοές. Με την παρέμβαση και του ιερέα Γιάννη Ρώτα η σύγκρουση σταματά εκεί με τραγικό όμως απολογισμό. Τέσσερις εργάτες νεκροί και δεκάδες οι τραυματίες . Ο υπομοίραρχος λιθοβολήθηκε μέχρι θανάτου και το πτώμα του πετάχτηκε στη θάλασσα. Άλλοι δύο από τους χωροφύλακες νεκροί και σχεδόν όλη η δύναμη τραυματισμένη και άοπλη. Μετά την απελευθέρωση της διοίκησης του σωματείου γίνεται μεγάλη προσπάθεια να ηρεμήσει το οπλισμένο πλέον πλήθος και να σταματήσει το κυνηγητό των χωροφυλάκων. Κάπου εκεί εμφανίζεται για πρώτη φορά η περιβόητη γαλλική σημαία :
" Αίφνης ακούω ζητωκραυγάς και εν μέσω του πλήθους βλέπω μίαν γυναίκα και εκράτη Γαλλικήνσημαίαν. Δεν έχασα καιρόν και αρπάσας εκ των χειρών της την σημαίαν εφώναζα με όλη μου τηδύναμην : εν ονόματι της Γαλλικής Δημοκρατίας κάτω τα όπλα !!"Γράφει στο βιβλίο του ο Σπέρας. Αυτό το γεγονός, όπως και το τηλεγράφημα προς το Γαλλικό στόλο που ναυλοχούσε στη Μήλο,(5) απομονώθηκαν από κάποιους για να στηρίξουν εμπλοκή της Αντάντ. Καλό είναι να υπενθυμίσουμε πως μιλάμε για τ0 1916. Δηλαδή για μία Ελλάδα διχασμένη πολιτικά και ουσιαστικά ακυβέρνητη και για ένα πρώιμο αυθόρμητο εργατικό κίνημα που δεν είναι παράξενο πριν την Οχτωβριανήεπανάσταση να βλέπει τη Γαλλία σαν προστάτιδα των καταπιεσμένων.
Τις επόμενες μέρες οι εξεγερμένοι ελέγχουν τα πάντα στο νησί.(6) Δυστυχώς οι πληροφορίες που έχουμε για αυτές είναι ελάχιστες. Υπάρχει μία επιτροπή και γίνονται συνελεύσεις των κατοίκων. Η πρώτη πάντως παρουσία επίσημης αρχής θα είναι Γαλλική. Στις 26 Αυγούστου θα φτάσει το Γαλλικό πολεμικό Henri Quatre. To πλήρωμα του θα υποστείλει τις Γαλλικές σημαίες που έχουν υψωθεί και ο κυβερνήτης του θα δηλώσει συμπαράσταση στα αιτήματα. Επιπλέον οι εξεγερμένοι έχουν την υπόσχεση πως θα έρθει Γάλλος εκπρόσωπος της εταιρείας (επίσημη έδρα των Γρόμαν ήταν η Γαλλία).
Στις αρχές Σεπτεμβρίου φτάνει και το ελληνικό πολεμικό "Αυλίς" με 250 στρατιώτες και δικαστικούς από τη Σύρο. Έτσι τελειώνει το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας στη Σέριφο. Η διοίκηση του σωματείου και μερικοί ακόμα εργάτες θα φυλακισθούν στη Σύρο. Ο δρόμος όμως για την ουσιαστική κατοχύρωση του 8ώρου είχε ανοίξει.
Κώστας Σπέρας(1893-1943)
Ο ηγέτης της απεργίας και της εξέγερσης.
Γεννήθηκε στη Σέριφο αλλά έχοντας ναυτικό πατέρα ταξίδευε μαζί του, έμαθε
αραβικά και γαλλικά και ενστερνίστηκε στην εφηβική του ηλικία αναρχοσυνδικαλιστικές ιδέες. Όταν εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα έγινε μέλος της ομάδας τουΜήτσου Χατζόπουλου (Μποέμ) που συμμετέχει στο Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών. Δούλευε κυρίως σαν "τσιγαράς" και ήταν μέλος της διοίκησης του εργατικού κέντρου Πειραιά. Το Μάρτιο του '14 βρίσκεται στην Καβάλα στη μεγάλη καπνεργατική απεργία όπου θα συλληφθεί και θα φυλακισθεί για πρώτη φορά.Το 1915 θα γυρίσει στην πατρίδα του τη Σέριφο ή καλεσμένος από τους συμπατριώτες του ή απεσταλμένος της σοσιαλιστικής ομάδας. Σε κάθε περίπτωση ο σκοπός του είναι η οργάνωση ταξικού σωματείου. Συμμετέχει στο ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ το 1918, διαγράφεται το '20, αλλά παραμένει στην 3η διεθνή. Υποστηρίζει την παρουσία της ΓΣΕΕ σαν πολιτική οργάνωση των εργατών, όμως διαγράφεται και από αυτή το '26 ομόφωνα (7).
Από το 1921 εκδίδει την εφημερίδα "νέα ζωή" με τον Φανουράκη και συμμετέχει στο Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα που θα διαλύσει η δικτατορία του Πάγκαλου το 1925. Από το '30 εργάζεται στους σιδηροδρόμους και την ίδια περίοδο γράφει ένα βιβλίο για το εργατικό κίνημα, που δεν θα εκδοθεί ποτέ αφού ο Λ. Στρατής-κατηγορήθηκε από τον Σπέρα για υπεξαίρεση του ταμείου των σιδηροδρομικών -άρπαξε από την κόρη του τις ιδιόχειρες σημειώσεις. Στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας φυλακίζεται για τελευταία φορά στις φυλακές Σκοπέλου, από όπου αποφυλακίζεται σχεδόν ημιθανής λίγο πριν την έναρξη του ελληνοιταλικού πολέμου. Αποσύρεται πλέον από κάθε πολιτική και συνδικαλιστική δραστηριότητα, ζώντας στο Μεταξουργείο με τη γυναίκα του και τις τρεις κόρες. Το Σεπτέμβριο του 1943 όμως δολοφονείται από την ΟΠΛΑ(Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών) στη Μάνδρα, δια χειρός Χ. Μούντριχα(καπετάν Ορέστης-απλή συνωνυμία με τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ). "πιάσαμε το κάθαρμα τον Σπέρα" θριαμβολογεί ο παράνομος Ριζοσπάστης τον Οκτώβρη του '43 για να μην έχουμε αμφιβολίες.
Το ΚΚΕ δεν περιορίστηκε στην φυσική του εξόντωση. Από το '24 είχε ξεκινήσει μία συστηματική προσπάθεια απαξίωσης και συκοφάντησης του. Στην αρχή προσπάθησε να τον παρουσιάσει σαν όργανο των συμφερόντων της Αντάντ(8) και επειδή ο 1ος παγκόσμιος κάποτε τελείωσε, το παιγνίδι χόντρυνε. Ο Σπέρας κατηγορήθηκε σαν τυχοδιώκτης στην καλύτερη περίπτωση, αλλά και όργανο της εργοδοσίας, συνεργάτης της αστυνομίας(9) και των κατακτητών αργότερα. Επισήμως η δολοφονία του "δικαιολογήθηκε" με τα αρχεία του ΕΔΕΣ που εμφάνιζαν τον Σπέρα συνεργάτη του! Σήμερα θα ήταν μάλλον εύκολο για το ΚΚΕ να ζητήσει μία ακόμη συγνώμη επικαλούμενο την τραχύτητα της εποχής αλλά φευ! Μια αναζήτηση στο δίκτυο θα σας εμφανίσει απίστευτες κατηγορίες να έρπουν για ένα άνθρωπο που πέρασε όλη τη ζωή του με αγώνες και φυλακίστηκε πάνω από 100 φορές.
Ηρωικές σελίδες της ιστορίας του εργατικού κινήματος..
Τις διαβάζεις, και ο θαυμασμός, οι απορίες, η θλίψη, πολλές φορές και η ντροπή εναλλάσσονται ...
"Working class hero" για soundtrack . To αριστούργημα του John Lennon σε μία όμορφη διασκευή από τους "Noir Desir".
πηγές
(*) "Η απεργία της Σερίφου ήτοι αφήγησις των αιματηρών σκηνών της 21ης Αυγούστου 1916 εις τα μεταλλωρυχεία του Μεγάλου Λειβαδίου της Σερίφου" (του Κ. Σπέρα)
(**) H αιματηρή απεργία των μεταλλωρύχων της Σερίφου (του Ν. Σκόνη έκδοση της Ο.Μ.Ε)
(1) Αντάντ: από το γαλλικό Entente που σημαίνει συμφωνία. Με τη λέξη αυτή χαρακτηρίστηκαν διάφορες διπλωματικές συμφωνίες. Στην προκειμένη περίπτωση αφορά την "Τριπλή Συνεννόηση" του Α Παγκοσμίου ανάμεσα σε Αγγλία-Ρωσία-Γαλλία. Ήταν η αντίπαλη παράταξη στη Τριπλή Συμμαχία.
(2) Η "Γραμόνιος σχολή" ήταν ένα σχολείο για τα παιδιά των εργατών και ένα βραδινό για όσους εργάτες ήθελαν να παρακολουθήσουν. Με διευθυντή τον Σιφνιό υμνητή των Γρόμαν Ανδρόνικο, ήταν ένας καλοστημένος μηχανισμός ιδεολογικής χειραγώγησης.
(3) Το καταστατικό ήταν πρωτοποριακό για την εποχή. Χαρακτηριστικά στους σκοπούς διαβάζουμε: "Η αλληλεγγύη με τους οργανωμένους εργάτας όλης της Ελλάδος και όλου του κόσμου, διά την άμυνα υπέρ των εργατικών δικαίων και την καταπολέμηση της εκμεταλλεύσεως από το κεφάλαιον, με τελικόν σκοπόν να δημοσιοποιηθούν τα μέσα παραγωγής να γίνουν τα εκ της εργασίας αγαθά αποκλειστική απόλαυσις των παραγωγών των και να παύσει η εκμετάλλευσις του ανθρώπου από τον όμοιόν του".
(4) Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από έγγραφο του σωματείου προς το υπουργείο οικονομίας: "... εις το βασίλειον , Σερίφου αι ώραι εργασίας είναι κανονισμέναι από της Ανατολής μέχρι της δύσεως ηλίου, με διακοπή μιας ώρας κατά τους χειμερινούς μήνας, και 2 έως 2 1/2 κατά τους θερινούς, ήτοι 9 - 12". Ασφάλεια καμία δεν υπάρχει μεταξύ των εργατών μεταλλωρύχων διότι η εταιρεία με τον σκοπόν να καρπωθεί κέρδη εύκολα από δύο μηνών διέταξε κι κρημνίζονται οι στύλοι μεταλλεύματος οίτινες μένουν προς στήριξη των στοών κατά τους κανόνες της μηχανικής. (...) Υποχρεούμεθα να καταβάλλωμεν 2% επί των ημερομισθίων μας διά το ταμείον αλληλοβοήθειάς μας, αλλά κανείς εργάτης δεν ηξεύρει τι ποσόν συνάζεται πού κατατίθεται και ποίος το διαχειρίζεται. Μόνον ιατρική περίθαλψις και τα στοιχειώδη φάρμακα τους παρέχονται και όχι πάντοτε".
(5) "Φθάσαντες εις το κέντρον της κωμοπόλεως, συνεκεντρώθημεν εις την πλατείαν, εκεί δε αφού ωμίλησα διά μακρόν εξιστορήσας εις τον λαόν τα της συμπλοκής, απεφασίσθη να ζητήσωμεν ξένη προστασίαν μην έχοντες πλέον ουδεμίαν εμπιστοσύνη εις την Κυβέρνησιν των Αθηνών".(από το βιβλίο του Σπέρα).
(6) "Πάραυτα, μετά την απόφασιν του λαού, διέταξα τους οπλισμένους εκ των απεργών να καταλάβουν το τηλεγραφείον, την Αστυνομίαν, το ειρηνοδικείον κτλ.. δημόσια ιδρύματα".(από το βιβλίο του Σπέρα).
(7) "Το Γ’ Πανελλαδικό Συνέδριο, λαβόν υπ’ όψιν την στάσιν την οποίαν ετήρησεν ο Κ. Σπέρας εις όλους τους αγώνας της εργατικής τάξεως, την δήλωσιν του ιδίου ότι έλαβεν εκ μέρους των αστών χρήματα δια την δημιουργία αντεργατικού κόμματος και τας γενομένας επί του ζητήματος τούτου συζητήσεις αποφασίζει τον αποκλεισμό του Κ. Σπέρα εκ του Συνεδρίου και τον στιγματίζει ως εχθρό της εργατικής τάξεως. Ψηφίστηκε δι’ ανατάσεως των χειρών όλων.Ομόφωνα."
(8) "Η πολιτική καθοδήγηση όμως της απεργίας αυτής ήταν όχι μόνο λειψή αλλά, κατά τη γνώμη μας, και ύποπτη. Με την επίκληση της προστασίας των δυνάμεων της Αντάντ, ο Σπέρας, που καθοδήγησε την εξέγερση, προσπάθησε, πρακτικά, να θέσει το εργατικό κίνημα του νησιού, στο πλευρό, αν όχι στην υπηρεσία, του ενός από τους δύο ιμπεριαλιστικούς συνασπισμούς που έσερναν τους λαούς στο σφαγείο του Α` Παγκοσμίου Πολέμου, της μιας από τις δύο αντιμαχόμενες μερίδες της ελληνικής αστικής τάξης."
Ριζοσπάστης 13 Αυγούστου 2003
(9) "Αργότερα ο Κώστας Σπέρας έγινε όργανο της Αστυνομίας. Ο Παπαναστασίου όμως ήταν όργανο μυστικό από το 1918, από τότε που μπήκε στο κόμμα." (Γιάννη Κορδάτου: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, τόμος Εʼ 1900-1924, σελίδα 614)
Ό,τι έχει απομείνει σήμερα από τη γέφυρα φόρτωσης-θέατρο των συγκρούσεων
Επικεφαλής ο υπομοίραρχος Χρυσάνθου (ημιπαράφρων χαρακτηρίστηκε απο τον Σπέρα). Το πρωί της 21ηςΑυγούστου ζήτησε συνάντηση με τη διοίκηση του σωματείου, με πρόσχημα τη συζήτηση μαζί τους, αλλά ο σκοπός του ήταν να τους φυλακίσει στο σταθμό χωροφυλακής πιστεύοντας πως έτσι όλα θα γίνουν ευκολότερα. Αφού διαβεβαίωσε τον Ειρηνοδίκη ότι το πολύ θα έριχναν πυροβολισμούς στον αέρα για εκφοβισμό, κατευθύνθηκε με όλη τη δύναμη στο λιμάνι του Μεγάλου Λιβαδιού. Έδωσε 5 λεπτά προθεσμία στους συγκεντρωμένους να διαλυθούν και να φορτώσουν το πλοίο αλλά πριν καλά καλά περάσει το 5λεπτο, πυροβολεί, εν ονόματι του νόμου και του Βασιλέως όπως κραύγασε,και σκοτώνει το Θεμιστοκλή Κουζούπη.Διατάζει και τους χωροφύλακες να πυροβολήσουν αλλά οι πάνω από πεντακόσιοι συγκεντρωμένοι θα αντιδράσουν με πέτρες αναγκάζοντάς τους να υποχωρήσουν άτακτα για να βρουν καταφύγιο στις στοές. Με την παρέμβαση και του ιερέα Γιάννη Ρώτα η σύγκρουση σταματά εκεί με τραγικό όμως απολογισμό. Τέσσερις εργάτες νεκροί και δεκάδες οι τραυματίες . Ο υπομοίραρχος λιθοβολήθηκε μέχρι θανάτου και το πτώμα του πετάχτηκε στη θάλασσα. Άλλοι δύο από τους χωροφύλακες νεκροί και σχεδόν όλη η δύναμη τραυματισμένη και άοπλη. Μετά την απελευθέρωση της διοίκησης του σωματείου γίνεται μεγάλη προσπάθεια να ηρεμήσει το οπλισμένο πλέον πλήθος και να σταματήσει το κυνηγητό των χωροφυλάκων. Κάπου εκεί εμφανίζεται για πρώτη φορά η περιβόητη γαλλική σημαία :
" Αίφνης ακούω ζητωκραυγάς και εν μέσω του πλήθους βλέπω μίαν γυναίκα και εκράτη Γαλλικήνσημαίαν. Δεν έχασα καιρόν και αρπάσας εκ των χειρών της την σημαίαν εφώναζα με όλη μου τηδύναμην : εν ονόματι της Γαλλικής Δημοκρατίας κάτω τα όπλα !!"Γράφει στο βιβλίο του ο Σπέρας. Αυτό το γεγονός, όπως και το τηλεγράφημα προς το Γαλλικό στόλο που ναυλοχούσε στη Μήλο,(5) απομονώθηκαν από κάποιους για να στηρίξουν εμπλοκή της Αντάντ. Καλό είναι να υπενθυμίσουμε πως μιλάμε για τ0 1916. Δηλαδή για μία Ελλάδα διχασμένη πολιτικά και ουσιαστικά ακυβέρνητη και για ένα πρώιμο αυθόρμητο εργατικό κίνημα που δεν είναι παράξενο πριν την Οχτωβριανήεπανάσταση να βλέπει τη Γαλλία σαν προστάτιδα των καταπιεσμένων.
Τις επόμενες μέρες οι εξεγερμένοι ελέγχουν τα πάντα στο νησί.(6) Δυστυχώς οι πληροφορίες που έχουμε για αυτές είναι ελάχιστες. Υπάρχει μία επιτροπή και γίνονται συνελεύσεις των κατοίκων. Η πρώτη πάντως παρουσία επίσημης αρχής θα είναι Γαλλική. Στις 26 Αυγούστου θα φτάσει το Γαλλικό πολεμικό Henri Quatre. To πλήρωμα του θα υποστείλει τις Γαλλικές σημαίες που έχουν υψωθεί και ο κυβερνήτης του θα δηλώσει συμπαράσταση στα αιτήματα. Επιπλέον οι εξεγερμένοι έχουν την υπόσχεση πως θα έρθει Γάλλος εκπρόσωπος της εταιρείας (επίσημη έδρα των Γρόμαν ήταν η Γαλλία).
Στις αρχές Σεπτεμβρίου φτάνει και το ελληνικό πολεμικό "Αυλίς" με 250 στρατιώτες και δικαστικούς από τη Σύρο. Έτσι τελειώνει το σύντομο καλοκαίρι της αναρχίας στη Σέριφο. Η διοίκηση του σωματείου και μερικοί ακόμα εργάτες θα φυλακισθούν στη Σύρο. Ο δρόμος όμως για την ουσιαστική κατοχύρωση του 8ώρου είχε ανοίξει.
Κώστας Σπέρας(1893-1943)
Ο ηγέτης της απεργίας και της εξέγερσης.
Γεννήθηκε στη Σέριφο αλλά έχοντας ναυτικό πατέρα ταξίδευε μαζί του, έμαθε
αραβικά και γαλλικά και ενστερνίστηκε στην εφηβική του ηλικία αναρχοσυνδικαλιστικές ιδέες. Όταν εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα έγινε μέλος της ομάδας τουΜήτσου Χατζόπουλου (Μποέμ) που συμμετέχει στο Σοσιαλιστικό Κέντρο Αθηνών. Δούλευε κυρίως σαν "τσιγαράς" και ήταν μέλος της διοίκησης του εργατικού κέντρου Πειραιά. Το Μάρτιο του '14 βρίσκεται στην Καβάλα στη μεγάλη καπνεργατική απεργία όπου θα συλληφθεί και θα φυλακισθεί για πρώτη φορά.Το 1915 θα γυρίσει στην πατρίδα του τη Σέριφο ή καλεσμένος από τους συμπατριώτες του ή απεσταλμένος της σοσιαλιστικής ομάδας. Σε κάθε περίπτωση ο σκοπός του είναι η οργάνωση ταξικού σωματείου. Συμμετέχει στο ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ το 1918, διαγράφεται το '20, αλλά παραμένει στην 3η διεθνή. Υποστηρίζει την παρουσία της ΓΣΕΕ σαν πολιτική οργάνωση των εργατών, όμως διαγράφεται και από αυτή το '26 ομόφωνα (7).Από το 1921 εκδίδει την εφημερίδα "νέα ζωή" με τον Φανουράκη και συμμετέχει στο Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα που θα διαλύσει η δικτατορία του Πάγκαλου το 1925. Από το '30 εργάζεται στους σιδηροδρόμους και την ίδια περίοδο γράφει ένα βιβλίο για το εργατικό κίνημα, που δεν θα εκδοθεί ποτέ αφού ο Λ. Στρατής-κατηγορήθηκε από τον Σπέρα για υπεξαίρεση του ταμείου των σιδηροδρομικών -άρπαξε από την κόρη του τις ιδιόχειρες σημειώσεις. Στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας φυλακίζεται για τελευταία φορά στις φυλακές Σκοπέλου, από όπου αποφυλακίζεται σχεδόν ημιθανής λίγο πριν την έναρξη του ελληνοιταλικού πολέμου. Αποσύρεται πλέον από κάθε πολιτική και συνδικαλιστική δραστηριότητα, ζώντας στο Μεταξουργείο με τη γυναίκα του και τις τρεις κόρες. Το Σεπτέμβριο του 1943 όμως δολοφονείται από την ΟΠΛΑ(Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών) στη Μάνδρα, δια χειρός Χ. Μούντριχα(καπετάν Ορέστης-απλή συνωνυμία με τον καπετάνιο του ΕΛΑΣ). "πιάσαμε το κάθαρμα τον Σπέρα" θριαμβολογεί ο παράνομος Ριζοσπάστης τον Οκτώβρη του '43 για να μην έχουμε αμφιβολίες.
Το ΚΚΕ δεν περιορίστηκε στην φυσική του εξόντωση. Από το '24 είχε ξεκινήσει μία συστηματική προσπάθεια απαξίωσης και συκοφάντησης του. Στην αρχή προσπάθησε να τον παρουσιάσει σαν όργανο των συμφερόντων της Αντάντ(8) και επειδή ο 1ος παγκόσμιος κάποτε τελείωσε, το παιγνίδι χόντρυνε. Ο Σπέρας κατηγορήθηκε σαν τυχοδιώκτης στην καλύτερη περίπτωση, αλλά και όργανο της εργοδοσίας, συνεργάτης της αστυνομίας(9) και των κατακτητών αργότερα. Επισήμως η δολοφονία του "δικαιολογήθηκε" με τα αρχεία του ΕΔΕΣ που εμφάνιζαν τον Σπέρα συνεργάτη του! Σήμερα θα ήταν μάλλον εύκολο για το ΚΚΕ να ζητήσει μία ακόμη συγνώμη επικαλούμενο την τραχύτητα της εποχής αλλά φευ! Μια αναζήτηση στο δίκτυο θα σας εμφανίσει απίστευτες κατηγορίες να έρπουν για ένα άνθρωπο που πέρασε όλη τη ζωή του με αγώνες και φυλακίστηκε πάνω από 100 φορές.
Ηρωικές σελίδες της ιστορίας του εργατικού κινήματος..
Τις διαβάζεις, και ο θαυμασμός, οι απορίες, η θλίψη, πολλές φορές και η ντροπή εναλλάσσονται ...
"Working class hero" για soundtrack . To αριστούργημα του John Lennon σε μία όμορφη διασκευή από τους "Noir Desir".
πηγές
(*) "Η απεργία της Σερίφου ήτοι αφήγησις των αιματηρών σκηνών της 21ης Αυγούστου 1916 εις τα μεταλλωρυχεία του Μεγάλου Λειβαδίου της Σερίφου" (του Κ. Σπέρα)
(**) H αιματηρή απεργία των μεταλλωρύχων της Σερίφου (του Ν. Σκόνη έκδοση της Ο.Μ.Ε)
(1) Αντάντ: από το γαλλικό Entente που σημαίνει συμφωνία. Με τη λέξη αυτή χαρακτηρίστηκαν διάφορες διπλωματικές συμφωνίες. Στην προκειμένη περίπτωση αφορά την "Τριπλή Συνεννόηση" του Α Παγκοσμίου ανάμεσα σε Αγγλία-Ρωσία-Γαλλία. Ήταν η αντίπαλη παράταξη στη Τριπλή Συμμαχία.
(2) Η "Γραμόνιος σχολή" ήταν ένα σχολείο για τα παιδιά των εργατών και ένα βραδινό για όσους εργάτες ήθελαν να παρακολουθήσουν. Με διευθυντή τον Σιφνιό υμνητή των Γρόμαν Ανδρόνικο, ήταν ένας καλοστημένος μηχανισμός ιδεολογικής χειραγώγησης.
(3) Το καταστατικό ήταν πρωτοποριακό για την εποχή. Χαρακτηριστικά στους σκοπούς διαβάζουμε: "Η αλληλεγγύη με τους οργανωμένους εργάτας όλης της Ελλάδος και όλου του κόσμου, διά την άμυνα υπέρ των εργατικών δικαίων και την καταπολέμηση της εκμεταλλεύσεως από το κεφάλαιον, με τελικόν σκοπόν να δημοσιοποιηθούν τα μέσα παραγωγής να γίνουν τα εκ της εργασίας αγαθά αποκλειστική απόλαυσις των παραγωγών των και να παύσει η εκμετάλλευσις του ανθρώπου από τον όμοιόν του".
(4) Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από έγγραφο του σωματείου προς το υπουργείο οικονομίας: "... εις το βασίλειον , Σερίφου αι ώραι εργασίας είναι κανονισμέναι από της Ανατολής μέχρι της δύσεως ηλίου, με διακοπή μιας ώρας κατά τους χειμερινούς μήνας, και 2 έως 2 1/2 κατά τους θερινούς, ήτοι 9 - 12". Ασφάλεια καμία δεν υπάρχει μεταξύ των εργατών μεταλλωρύχων διότι η εταιρεία με τον σκοπόν να καρπωθεί κέρδη εύκολα από δύο μηνών διέταξε κι κρημνίζονται οι στύλοι μεταλλεύματος οίτινες μένουν προς στήριξη των στοών κατά τους κανόνες της μηχανικής. (...) Υποχρεούμεθα να καταβάλλωμεν 2% επί των ημερομισθίων μας διά το ταμείον αλληλοβοήθειάς μας, αλλά κανείς εργάτης δεν ηξεύρει τι ποσόν συνάζεται πού κατατίθεται και ποίος το διαχειρίζεται. Μόνον ιατρική περίθαλψις και τα στοιχειώδη φάρμακα τους παρέχονται και όχι πάντοτε".
(5) "Φθάσαντες εις το κέντρον της κωμοπόλεως, συνεκεντρώθημεν εις την πλατείαν, εκεί δε αφού ωμίλησα διά μακρόν εξιστορήσας εις τον λαόν τα της συμπλοκής, απεφασίσθη να ζητήσωμεν ξένη προστασίαν μην έχοντες πλέον ουδεμίαν εμπιστοσύνη εις την Κυβέρνησιν των Αθηνών".(από το βιβλίο του Σπέρα).
(6) "Πάραυτα, μετά την απόφασιν του λαού, διέταξα τους οπλισμένους εκ των απεργών να καταλάβουν το τηλεγραφείον, την Αστυνομίαν, το ειρηνοδικείον κτλ.. δημόσια ιδρύματα".(από το βιβλίο του Σπέρα).
(7) "Το Γ’ Πανελλαδικό Συνέδριο, λαβόν υπ’ όψιν την στάσιν την οποίαν ετήρησεν ο Κ. Σπέρας εις όλους τους αγώνας της εργατικής τάξεως, την δήλωσιν του ιδίου ότι έλαβεν εκ μέρους των αστών χρήματα δια την δημιουργία αντεργατικού κόμματος και τας γενομένας επί του ζητήματος τούτου συζητήσεις αποφασίζει τον αποκλεισμό του Κ. Σπέρα εκ του Συνεδρίου και τον στιγματίζει ως εχθρό της εργατικής τάξεως. Ψηφίστηκε δι’ ανατάσεως των χειρών όλων.Ομόφωνα."
(8) "Η πολιτική καθοδήγηση όμως της απεργίας αυτής ήταν όχι μόνο λειψή αλλά, κατά τη γνώμη μας, και ύποπτη. Με την επίκληση της προστασίας των δυνάμεων της Αντάντ, ο Σπέρας, που καθοδήγησε την εξέγερση, προσπάθησε, πρακτικά, να θέσει το εργατικό κίνημα του νησιού, στο πλευρό, αν όχι στην υπηρεσία, του ενός από τους δύο ιμπεριαλιστικούς συνασπισμούς που έσερναν τους λαούς στο σφαγείο του Α` Παγκοσμίου Πολέμου, της μιας από τις δύο αντιμαχόμενες μερίδες της ελληνικής αστικής τάξης."
Ριζοσπάστης 13 Αυγούστου 2003
(9) "Αργότερα ο Κώστας Σπέρας έγινε όργανο της Αστυνομίας. Ο Παπαναστασίου όμως ήταν όργανο μυστικό από το 1918, από τότε που μπήκε στο κόμμα." (Γιάννη Κορδάτου: Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, τόμος Εʼ 1900-1924, σελίδα 614)
http://kalodia.blogspot.gr/2010/08/1916.html
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου